CHỮ NÔM ko nga Tuhinga o mua Vietnamese me ona Takoha o mua ki nga Pukapuka Vietnamese - Wahanga 4

Taunga: 523

Nguyễn Khắc Kham

… Kia haere tonu mo te waahanga 3:

Te hītori o nga tuhinga Vietnamese i Nôm^**

    I tetahi atu waahanga, mai i te mutunga o te rautau tekau ma toru tae atu ki te waenganui o te rautau tekau ma rua, kua paahitia te painga ki te whakaaturanga me te tuku i nga tuhinga o Vietnam.

    Ko te hitori o nga tuhinga Vietnamese i nôm e tata ana ki te whitu nga rautau ka wehe i roto i nga waahanga matua e whai ake nei:

1) Ko te TrhenHe wā (tekau ma toru ma wha nga tau). 
2) Ko te Rahi-Mhec wā (tekau ma rima nga tau). 
3) Ko te Lê trung hưng he pakanga pakanga-a-Maui ranei (Tau tekau ma waru me te tekau ma waru). 
4) Ko te Nguyen wā (Tekau mā iwa me te hawhe tuatahi o te rautau tekau ma rua).

1) Te waa Trần-Hồ

 E ai ki Kâm-đahaunh Vietsu thông-giám C..ng-muc 定 越 史 通 鑑 綱 目, ko te kaituhi tuatahi i whakamahia nga chữ nôm i roto i nga whiti Nguyen Thuyên 詮 or Hàn Thuyên 詮 ko etahi i kiia ka whai i tana tauira. I penei Nguyen Sĩ Ce 士 固, a Ko Chu An 安. Tuhinga ka whai mai Nguyen Thuyên i korerotia i korerotia e ia o nga kaituhi o Quec ngu TOHhep 語 詩 集 (Ko Chu An, kaituhi) me Phi sa thep 沙 集.

   Heoi, ko enei kohinga katoa o Nôm i ngaro nga irava. Naana Bùi Huy Bích 輝 璧 (1744-1818), Tuhinga o mua 𤥫 ranei Ko nga korero i nga waahanga o Te Kararehe me te Toi Tuhinga ka whai mai Trhen, engari ko te ra tena o tenei whaikorero paki i roto luc-pát mita, kaore ano kia tino whakatauhia.³³ I tua atu, Trinh Thu 貞 鼠ko te kiore tuuturu ranei he rotarota korero i roto i te nôm, Te Korero ki nga waahanga o V..ng T..ng 嬙 傳, me etahi atu tuhinga e ono i roto i te nôm e pa ana ki Tuhinga o mua Nguyen Bieu 表 傳 i kiia ano hoki i te rangi mai i te mutunga o te Trhen. Heoi, he nui noa atu te tautohetohe mo to raatau ra.³³

    Mo nga tuhi kei roto Nôm i raro i te Hheu Trhen me te He  i korerohia hoki i roto i te 1387 i raro i te kingitanga o Kingi Trhen Ðe nghien 晛, Te Matua o te Kingi Trhen Nghe Tôn 藝 宗, kua whakaaetia ki He Kei Ly 季 釐 ka Lê Quí Ly 梨 季 釐, he hoari e mau ana i te tuhi Văn vũ toàn tài quân thần đồng đức 梨 季 釐 (He tangata mohio, he toa, he kaupapa pai e mahi ana i te Kingi pai)³⁴, Kei Ly i tuhia nga irava i roto i te ao ki te whakaatu ki a ia tona mauruuru. I muri iho, i te 1437, hei Kīngi Tai Te o te Rahi I hiahia te whare hihiri ki te panui i nga tauira tauira me nga irava i tuhia i roto i te nôm He Kei Ly, Nguyen Trãi, i kiia i whai angitu ki te kohikohi me te whakaatu ki a ia etahi tekau o enei tuhituhi.³⁵

2) Ko te Lê-Mạc wā

    Te taua Nguyen Trãi i korerotia hoki ki te waiho etahi tuhinga i roto Nôm, Pērā i uc trai thi thep, he whiti hurihia i roto i te waahanga o te korero Thahau Le, he kaihoko kotiro o nga momi moe mai ka moe ia i muri iho³⁶ me te waiata rotarota i roto i Nôm, Kia huhen ca ranei tohutohu whanau. Ko te poaka e kiia nei ko te tino hanga Thahau Le Tuhinga o mua. Ko Kia huhen ca, ko tenei rarangi i roto i nga raina 796 pea i tuhia i muri mai e tetahi o nga kaituhi angitu ranei. Ko te tuhituhi noa i nôm na Nguyen Trãi Kei te waatea i tenei wa ko te Kohinga o nga rotarota i te reo Maori (Quec ahau mhep ) e hanga nei i te upoko whitu o uc trai di thep.

    Mena te panui o te Rahi whare i tohuhia me te mea nui atu Nôm tuhinga tuhituhi atu i tenei kohinga o nga rotarota na Nguyen Trãi me te rua The ngôn by Rahi Lei inanahi nei i kawe mai ki te marama e Hoàng Xuân Han, ko te rangatiratanga o Kingi Lê Thánh Tôn (1460-1497) i kite i tetahi whakahianga nui o nga tuhinga Vietnamese i te ao.

   Kingi Lê Thánh Tôn i whakawhiwhia ki nga tohu onamata te tito waiata, he pai ki a ia pere-lettres, i hangaia he porowhita tuhituhi e mohiotia ana Hei Tao Ðàn me nga mema 28 ka karanga nga apiha o te Kooti Nhahau thhepát tú ko nga Korero 28 ranei me ia ano hei Tiamana, hei tumuaki mo te Tumuaki, Thân Nhân Trung a Ðe Nhuhen. I roto i tenei Hei Tao Ðàn, I a ia me ana rangatira i whakawhitiwhiti poipo i te nôm i kohia i muri mai hei hanga i nga Kohinga o nga kaiwaiata Vietnamese i raro i te rangatiratanga o Heng Ðuc Tuhinga o mua Lê Thánh Tôn.³⁸

    Haunga tenei Heng Ðuc cec ahau mhep, kia whakahuatia nga tuhinga pera i roto i te nôm rite Heng Châu quec ngu TOHhep, na L..o Nhu Hec, Kim Lăng Ký by Ðe Chen . I nga tau e whai ake nei, i raro o te Mhec, Vietnamese tuhinga i roto i Nôm i whakaatu ake i te taketake mai i te Kohinga rongonui o nga rotarota na Nguyen Bahaunh Khiêm (1492-1587) mohiotia rite Bhech vn thi thep, Bhech Vân (Nga kapua White) te tuhinga a te kaitito. I roto i nga tuhinga nôm i raro i te Mhec, me kii hoki tatou Ðheahau Ðeng phong chenh pú, Tam Ngung đeng phú, a Tahauch cư iwa tekau the by Nguyen Hãng; Su Bhec cec ngu TOHhep, Su trình Khúc, Tu thei Khúc, Tieko đeClhec puh by Hoàng Sĩ Khhei ā, ka mutu, Ngư phu nhhep Ðào nguyên truyen , by Phùng Khhec Koana.³⁹

3) Ko te Te tikanga o te mahi

    Ranei Te Ope Korero o Te Taitokerau mai i te matenga o Lê Thánh Tôn i te 1497, Ðheahau Viet i te wa ranei i haere a Vietnam i te whiu i nga raru a-hapori me te noho pumau tonu o nga aititanga torangapu i puta ai te koretake i te Mhec Ðăng paru (1527). I muri mai i te wa poto o te whare rangatira o te Mhec, he pakanga i pakaru i te 1627 i waenga i a Trahaunh ki Te Tai Tokerau me Te Nguyen ki te Tonga, e kii ana he hunga whai ratou i nga Rahi. I mutu noa i te 1672 me te whakaaetanga ki te whakamahi i Te Awa o Linh (Linh giang) ko te raina wehe i waenga i nga rohe e rua. Engari i roto i te 1775, te tango painga o te Tai SơnTuhinga ka whai mai Trahaunh ka whakaekea ka riro Phú Xuân, Tuhinga o mua Nguyen ki roto ki te Tonga.

    Heoi, ko te Trahaunh me te Nguyen i muri kua patua e te Tai Sơn Tuhinga o mua Nguyen Hue i whakaputahia e ia te Emepara i te mutunga o te 1787. Ahakoa te wikitoria o te Emepara Quang Trung mo nga Hainamana i te 1789 me te maha o ana mahi whakamiharo, nga Tây Sơn I noho poto te roopu mai i te tau 1802 ka mutu Nguyen ánh karanga ia ko Emperor Gia Long o te Nguyen i muri i te hopukanga o te Emepara Chenh Thahaunh o te Tây Sơn me ona tuakana.

    Ko te ahuatanga o te pāpori me te taha tōrangapū o tenei waa roa e hipoki ana i te tekau ma whitu me te tekau ma waru o nga rautau he nui te paanga ki te whakawhanaketanga o nga tuhinga o Vietnam i Nôm. Ko te nuinga o nga kaituhi ko nga kaiarahi o te ope hoia ranei ko nga apiha a te Kooti te nuinga o te whai waahi ki nga huihuinga o a raatau waa. Katoa ratou i tuhi i nga a Hainamana. Heoi i whiriwhiria ai ratau ki te tuhi i roto i te nôm na ratou i kaha ki te horapa atu i o ratau whakapaparanga torangapu ake i tua atu o te porowhita whakaakoranga tuuturu, a, i te wa ano, ki te whakarei ake i te kaupapa mana o te motu. I tua atu i era momo tuhinga Hainamana i haangai i nga tohu Thhet ngôn thi e whitu ranei nga whiu mita whiti, te Phu Tuhinga o mua Kinh Ngha he whakamarama ranei mo nga Akomanga Haina, nga Văn sách i roto ranei i nga korerorero i haere tonu mai ki etahi whakaaro, etahi korero roa i roto i te Raumata, i te ono ranei nga mita mita me te Himene thhetluc papa ko te 7-7-6-8 mita ranei i puta ai o raatau ahuatanga tae noa ki te mutunga o te rautau tekau ma waru, i whakauruhia te wairua auahatanga o nga kaituhi Vietnamese i nôm. E whai ake nei ko nga mahi tino tohu o nga tuhinga nnm Vietnamese i enei rautau e rua i te Vietnam Vietnam, ki te Tonga o Vietnam me raro o te Tây Sơn.

1. a) Me korero tatou, ko nga tuhi nôm matua i te raki o Vietnam i raro o te Trịnh: Giai cheihurei hung tình phú, Nga ba hhec puh by Nguyen Bá Lân, Chinh phu whakamaua whakamaoritia ki Nôm by Ànoàn thahau Ðiem, Cung oán Ngâm Khúc by Nguyen Gia Thieu, Hoa Tiên Truyen by Nguyen Hui Tu, Tu Tình Vãn e rua ranei nga whiti poto na Nguyen thahau Ngec Wini, he wahine iti a Ihowa Trahaunh Doanh, L Trieko Ðe tam Hoà thái hheuce luc chen tích quec ngu dien ca by Tr..ng Ngec Trong, he kotiro honore i te wa o te Ariki Trahaunh C..ng, Ngu đe Thiên hoà doanh Bách vahaun thi thep by Ariki Trahaunh Can, Kien Nguyên thi thep e te Ariki Trahaunh Doanh, Tâm atu tenduMaatuahep e te Ariki Trahaunh Sâm.40)
2. b) Kei roto i nga tuhinga nôm matua i Vietnam ki te Tonga i raro o NguyenTuhinga o mua Huê tình Truyen by Prince Ðán (1699-1753) te waru o nga tama a Kingi Hien Tôn Nguyen Ph..c Chu, Ngohe Roa c..ng van a Tư Paru paru by Ðào Duy Tu, Sãi Vãi, he tuhituhi raru na Nguyen Cư Trinh, Waiata tima bhekeihe Truyen by Nguyen Huu Hao.

4) Nga tuhituhi nôm Main i raro i te Tây Sơn

    Hei taapiri mo nga take penei i puta ake ai i mua mo te whanaketanga nui o Nôm tuhinga i te mutunga o te rautau tekau ma waru, kia whakahuahia ano e tatou te mea nui e manakohia ana i puritia chu Nôm i raro i te Tai Sơn tera pea i raro i te wa poto o te Emepera Quang Trung. Anei etahi o nga tuhinga nôm na ana kaituhi i tautoko, i whakahe ranei ranei ki tenei kawanatanga: Hoài Nam Khúc by Hoang Quang, Tung Tây he pú by Nguyen Hui L..ng, Ai tư van na Princess Ngec HnTuhinga o mua Nguyen Hue, Du ko Ngâm thep a Du ahau thep by Phan Huy Ích, kua mahue hoki a Nôm whakamaoritanga o nga Hainamana i tuhia Chinh phu Waiwai by ÐheTuhinga o muahen Korone, Reo hen tenei thep a Hei aha tenei by Nguyen Hukākā Chahaunh, utuentung Tây he pú me nga korero i roto i te nôm Sơ Kính Tân Trang by Phhem Tai.⁴¹ I tua atu i enei Nôm nga tuhinga o te tekau ma whitu me te tekau ma waru o nga rautau, e hiahia ana matou ki te whakapuaki i te korero motuhake mo te Thiên Nam minh giám, he kohinga roa o te hitori roa i roto i te mita 7-7-6-8 e ai ki a Prof. Phhem văn Diëu i hangaia pea i waenga i te 1623 ki te 1657⁴² me te Thiên Nam Ngu luc, tetahi atu rotarota hitori e mohiotia ana i waenga i te 1787 me te 1800 rite Nguyen Văn Te ranei i waenganui i te 1682 me te 1709 kia rite ki te Hoàng Xuân Han.⁴³

    Panui Vietnam in Nôm i raro i a Nguyễn (1802-1862). Ko tenei waa e piri ana ki te ono tekau nga tau he tika te korero mo te ao koura o nga tuhinga Vietnamese i Nôm. Tuhinga o mua Nôm e kore ko nga mahi tuhituhi tuhituhi mo te kaupapa ahurea o Te Reo Irirangi Nguyen ko wai te mea ke atu i nga Emperor Gia Long a Tu Ðuc kaore ano i whakauruhia nga irava i roto Nôm rite ki nga Ariki Trahaunh kaore ano i whakatupato i a raatau kaupapa ki te tuhi Nôm. Ko te mea, he taonga tuku iho mai i a me te ahua o te puta o nga tuhinga nôm i te rautau tekau ma waru. I tetahi atu tikanga, ko te whakaaro ki nga kaipanui o Nôm tino kei runga Nôm nga korero i roto i nga irava kua nui noa atu mo te piki o Vietnam. I roto i tetahi keehi, ko te meka ko te nuinga o nga tuhinga-ariki o nga tuhinga nôm i tuhia i te Nguyen whare. I te kore o te waahi, ka whakahua noa e tatou etahi taitara pukapuka me nga ingoa o nga kaituhi, me te kore e kii ki te hoatu i tetahi rarangi o te kohinga o nga tuhinga i roto i nga ra i puta i te rautau tekau ma iwa. Ko te mea tuatahi, me waiho te waahi honore mo ta tatou rotarota Motu o Kim Vân Kieu he rotarota 3254 lục bát e te kaiwaiata rongonui Nguyen Ko Du (1765-1820), he maha nga whakamaoritanga i roto i nga reo ke kei te waatea. Panuku haere mai nga tuhinga i roto i te nôm prosa me nga irava rite Xuân H..Tuhinga o muahep na Poetess He Xuân H..ng (wawe mo nga rautau tekau ma iwa), Nhahau thheKorerou hiekorokeen ahau, Phu tena koeen te rama, Su trình tien lãm Khúc by Taihoa Phuc (1785-1840), Mai đình meo Ký by Nguyen Hui He (1783-1841), Kim Thhech Kỳ Duyên by Pui Huu Ngha (1807-1872), Luc vâ Tién, D..ng Tu Hà Mheu, Ngư Tieuvhen đáp a koehet by Nguyen Ðình Chieu (1822-1888) Thánh che Thhep điekorokeen ca, Thánh che Luhen ngu Thíh ng chĩe tu hec gihei nghĩa ca by Tu Ðuc (1829-1883), poapori whakaihiihi faauru na Tô The T..ng a Phan Văn Trahau , Chính Khí Ca by Nguyen văn Giai , Ðheahau Nam Quecsu dien Ca by Lê Ngô Cát a Phhem Ðình Toái , Hhenh Thuc Ca by Nguyen Nh..c Thahau (1830-1909), Nga rotarota me nga waiata i karangahia Maoro Nói by Nguyen Công Tru (1778-1858), Cao Bá Quát (? -1854) me te Nguyen Quí Tân (1811-1858), ngā whiti poari na Nguyen Khuien (1835-1909), Trhen Te X..ng (1870-1907etc.

    Hei mutunga, me kii tetahi korero whakahirahira o roto nôm irava rite Nhahau đe kia, Teo Trân, Thhech Sanh, Nu Tú Tài, Ph..a Hoa, Lý Công, Hoàng Truu, Bâch Câu, Phan Trhen, Quan Âm Thahau Mohiti, Hoa Ðiekoe tau, etc… etahi atu Nôm whaikorero me Nôm ko nga tuhituhi ka whakaputaina i te nuinga o te waa tae noa ki te tau 1862 tae noa ki nga mea e wha ka tae atu ki te whiwhinga mana o te Quec Ngu hōtuhi.⁴⁴ Katoa Nôm ko nga tuhinga tuhituhi i whakahuatia i runga ake nei kua whakauruhia, i whakauruhia ranei tetahi waahanga i roto i te tuhinga whakamarama. Heoi, ehara i te mea ke tenei ki te maha hua o etahi atu Nôm tuhinga i rongoa i enei wa i Vietnamese me etahi whare pukapuka ke.⁴⁵ Kei te tatari tonu ratau mo te whakamaoritanga o roto Quec Ngu kia mahia e nga tohunga tohunga. I tetahi atu tikanga, Nôm Ko nga tuhinga kua oti te whakamaoritanga kaore ano kia puta mai i nga hapa whakawhiti. I raro i enei ahuatanga, he mea nui te whakaharanga tuhituhi a ka taea pea ma te kohinga o nga tuhinga katoa e waatea ana i roto Nôm Tuhinga o mua Quec Ngu. Ma te tika e mau D..Tuhinga o muaheo te Hàm "he korero pono mo nga tuhinga Vietnamese ka taea te whakahaere i te wa kua oti katoa te tuhi nga tuhinga katoa i roto i te nôm me te tuhi i Quốc Ngữ. "⁴⁶ Heoi, ko te katoa Nôm tuhinga rawa atu ko nga mea e hiahiatia ana te tuhi tuhinga Quec Ngu e kore noa iho ki nga tuhinga me nga mea nui Nôm tuhinga e pa ana ki te hitori o Vietnamese me nga pakiwaitara o Vietnam. Ko te tikanga, Chu Nôm Kihai i whakamahia e nga Kaituhi o Vietnam hei tuhituhi tuhinga, engari ki etahi atu iwi hoki he maha nga kaupapa penei mai i te rautau tekau ma whitu. Hei tauira ko te reta kei roto Nôm korero i te 1670 ki te Ariki Nguyen Ph..c Trăn e tetahi Hapanihi i tapaina Kadoya Hichirobei hoki i mohiotia i raro i tana ingoa Vietnamese rite Cha Chanh (Matua Chánh): (:).

    E whai ake nei ko te tuhi i roto Quec Ngu "Ông muôn tueahau. Có met em tôi ở đhet Anam nghe rheng đã làm tôi ông, mung lhema. Dhekoe koe le theahau chey roa (ranei titiro) ơn. Ông muôn tuei”[Whakamaori Ingarihi: Ko taku hiahia kia tekau mano nga tau o te ora. I rongo ano ahau o tetahi o oku tuakana (ara Hichirojiro ] kei te noho ki roto Annam kua riro tetahi o o kaupapa. He tino pai taku koa mo taua mea. Kia tutohu atu ahau ki a ia mo to mahi atawhai i raro i nga ahuatanga katoa. Ko taku hiahia kia tekau mano nga tau o te koiora »⁴⁷

    I nga wa katoa o te rautau tekau ma whitu, kia whakahuahia e tatou etahi tuhinga o roto nôm mai i te Matua Katorika Itariana a J. Maiorica (1591-1651) i kitea e Prof. Hoàng Xuân Han i te Whare Pukapuka Nui a French (Bibliothèque Nationale) i Paris. Ko nga taitara o enei tuhinga kua tuhia e ia e whai ake nei. 1) Thiên-Chúa Thánh-giáo Hereiraei Kinh. 2) Thiên-Chúa Thánh-giáo Khai-mông. 3) Ðuc Chúa Chi-thu. 4) Truyen Ðuc Chúa Chit-thu. 5) Thiên-Chúa Thánh-Mheu. 6) Các Thánh truyen. 7) Vita sanctorum (Kaore he taitara i roto nôm). 8) Thng Thánh I-na-xu. 9) Ông Thánh Phan-chi-cô Xa-vi-ê truyen. 10) Ngam le mai i te Phuc-sinh đen táng bhey. 11) Nhung đieu ngám trong các le treng. 12) Kinh nhung le ko Phuc hara.⁴⁸ Ka rite ki kitea Chu Nôm i whai hua nui ai, he nui hoki te koha ki nga tuhinga o mua Vietnamese, ka mau tonu hei taputapu rangahau kaore anake mo nga tauira o nga tuhinga o mua Vietnamese engari mo nga rangahau mo te hitori o Vietnam me te ahurea Vietnamese.

Tirohia MORE:
'  CHỮ NÔM ko nga Tuhinga o mua Vietnamese me ona Takoha o mua ki nga Pukapuka Vietnamese - Wahanga 2.
'  CHỮ NÔM ko nga Tuhinga o mua Vietnamese me ona Takoha o mua ki nga Pukapuka Vietnamese - Wahanga 1.
'  CHỮ NÔM ko nga Tuhinga o mua Vietnamese me ona Takoha o mua ki nga Pukapuka Vietnamese - Wahanga 3.

NOTES: 
²⁹  Mo etahi atu korero mo te hanganga o Chu nôm, tirohia: 聞 宥: 論 字 喃 之 組織 及其 與 漢字 關 涉 (14, 1933. wh. 201-242), 燕京 學報, Tuatahi 14 期, 1933, tr.201-242 - 山 本 達郎: 聞 宥 氏, 論 字 喃 之 組織 1949. 東洋 學報, Tuatahi12 卷 第 2 號, 1935 tau - 陳 荆 和: 喃 之 形態 及其 產生 年代 [Hình thái và niên đại xuất hiện của chữ Nôm], 人文 人 論叢, 輯, 台北, 1949 tau. Pai Cầm, Nhập Nghiên Cứu Chữ Nôm (Whakaako rauemi ma nga akonga o te Faculty of Letters, University of Saigon). Tirohia hoki:  聞 宥: 當 田健 次, 字 喃 研究 一聲 母 (1), 字 喃 研究 一聲 母 (2), 1973, 12 言語 學 論叢 卷 (72, 12) (東 教 大 言語 學 研究 會), (1), (2), 1973, 12 (72, 12) (). 
³⁰  Hei Hono Maama, Le Chữ nôm ou écritude démotique aha atu ... wh. 283-284a. 
³¹ Edouard Diguet, "Ko te Paerangi Annamite Parakipere me Ecrite", Revue Indochinoise, Aout, 1905, 226-32. 
³²  Bửu Cầm, "Ưu-điểm và Khuyết-điểm của Chữ Nôm"(Ko nga tohu kaha me nga ngoikore ngoikore o Chữ Nôm) Việt Nam Khảo Cổ tập san, Saigon 1960, no 1, pp 50-64. Maurice Durand, Comptes rendus, BEFEO, tome L, fasc, no 2, 1962, page 561. 
³³  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, Thi Văn Việt Nam (Từ đời Trần đến cuối đời Mạc), Các lớp Trung Học. Loại Sách Học Sông Nhị, Hà-Nội 1951. wh. 19-45. Hoàng Xuân Hãn, "Nguyễn Biểu, mươt gương nghĩa liệt và mấy bài thơ cuối đời Trần", Khai Trí Tiến Ðức Tập San, 2.3, Hanoi 1941. Lãng-Hồ,"Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm Truyện Trê Cóc và Truyện Trinh-Thử”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 11 (11-1963), pp. 1690-1700. Lãng-Hồ, "Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm, Truyện Vương Tường”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 12 (12-1963), pp. 1893-1898. Lãng-Hồ, "Ko te korero mo tenei ko te mea nui, ko te korero mo tenei, ko te rongonga o te reo, ko nga mea e pai ana.”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XIII, Quyển 1 (1-1964), pp 63-70. 
³⁴  Kei a Cf. Shu-King, 書 經: 泰誓 中, 6: “ 受 有 億 兆 夷 民 離心 離 德 予 有 亂 臣 十 人 仁人 仁人 仁人": Kinh-Thư, Vietnamese iriti na Prof. Thẩm Quỳnh, Saigon 1968, api 206. 
³⁵  Hei Hono Maama, He aha te ingoa o te ingoa nui?, whārangi 107. 
³⁶  Kei a Cf. Nguyễn Khắc-Kham, "Nga ingoa Vietnam me a raatau mea nui", Akoranga Area me te Ahurea, No 23 Tokyo University of Foreign Studies 1973, page 205, foot-note 23. 
³⁷  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, op. tohutoro p. 49-69. Trần Văn Giáp, Phạm Trọng Ðiềm: Nguyễn Trãi, Quốc Âm Thi Tập (Hanoi, 1956), Văn-Ðàn Tạp chí, Số Ðặc biệt về Nguyễn Trãi, Bộ IV, s 103/1-9/1, 1963). Ko te tauhohenga mo Nguyễn Trãi me ana mahi, me nga kaiwhakauru Phạm Ðình Tân, Thái Bằng, Vũ Hạnh, Phạm Ðình Khiêm, Nguyễn Khắc-Kham, me Nguyễn Trọng Huy, he uri 16th no Nguyễn Trãi. 
³⁸ Dương Quảng Hàm, op. faahiti p. 98, 99, 280. Nguyễn Ðình Hoà Arotake Pukapuka: Kupu whakataki ki te litterature Vietnamienne na Maurice M. Durand raua ko Nguyễn Trần Huân, Journal of American Oriental Society. Vol. 92, Tau 2, Aperira-Hune 1972 wh. 364-368. 
³⁹  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản op. tohua. pp 101-121. 
⁴⁰ Dương Quảng Hàm op. tohutoro, wh. 302-306. Nguyễn Văn Tố, "Poésies inédites de l'époque des Lê”, Bulletin de la Société d'Enseignement Mutuel du Tonkin, Tome XIV, no 1, Janvier-Mars 1934, pp 30-36, Tome XIV, no 2, Avril-Juin 1934, wh. 182-190, Tome XIV, No 3, Juillet-Sept. 1934, pp 460-463. 
⁴¹  Sơn-Tùng, Hoàng Thúc Trâm, Quốc văn Ðời Tây Sơn, Sách Hiểu Biết, Vĩnh Bảo Saigon, 1950, 123 api. 
⁴²  Phạm Văn Diêu, "Thiên Nam Minh Giám”, Văn Hoá Nguyệt San, Saigon Loại mới tập XII, Quyển 1, số 77 tháng 1-1963, wh. 49-68. 
⁴³  Phạm Văn Diêu, "Thiên Nam Ngữ Lục”, VNVHNS Loại mới tập XII, Quyển 3, số 79, tha 3, 1963, wh. 351-368, Quyển 4 số 80, tháng 4, 1963, wh. 535-550, số 81, tháng 5, 1963, wh. 689-698. 
⁴⁴  Hạo-Nhiên, Nghiêm Toản, Việt Nam Văn-Học Sử Trích yếu, II, Vĩnh Bảo, Saigon, 1949 pp. Thanh Lãng, Khởi Thảo Văn-Học Sử Việt Nam, Ki Chnng Chữ Nôm (Tựa của Giáo Sư Nguyễn Ðăng Thục), Saigon 1953, p. 47-212, Phạm Thế Ngũ, Ko te ingoa o te ingoa nui ko tenei mea, Vol. 2, Quốc Học Tùng Reta, Saigon 1963. 
E pa ana ki nga ingoa pono o Hồ Xuân Hương me Bà Huyện Thanh Quan i kiia he ingoa ke. He thahau Kia a Nguyen thahau Pikitia, tirohia te Panuitanga ki la littérature Vietnamienne (Kohikohinga UNESCO, He kupu whakataki i nga rama litteratures Orientales G. Maisonneuve et Larose Paris, 1969) na Maurice M. Durand me Nguyễn Trần Huân, wh. 181, 189. 
⁴⁵  Mo te Kohinga o nga tuhinga Nôm i te Bibliothèque Nationale de Paris, tirohia: Alexander Barton Woodside, Vietnam me te Tauira Hainamana, He Rangahautanga Whakawhitiwhiti mo te Kawanatanga o Vietnam me te Kawanatanga Hainamana i te hawhe tuatahi o te rautau tekau ma iwa, Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1971, wharangi 323 i te wahi i panuihia ai e matou te korero e whai ake nei “I Paris, ko nga taonga ngoi o te kohinga whakaahuatanga kuputuhi i te Bibliothèque Nationale he wero ki tetahi o nga kaimara. " 
⁴⁶  Hei Hono Maama, Le chữ nôm ou Ecriture demotique aha atu… wharangi 285. 
⁴⁷ Kawashima Motojiro: 川島 元 次郎, 朱 印 [船] 貿易 史 [Lịch sử mậu dịch thuyền Châu Ấn], 大 正 十年 九月 十 日 印刷, 大 正 十年 九月 十五 日 發行, 內外 出版 株式會社, whārangi 469. 
⁴⁸  Hoàng Xuân Hãn, Girolamo Maiorica etc ... op. tohutoro p. 208-213.

Kuputuhi: Akoranga Rohe me te Ahurea 24, Tokyo University of Foreign Studies 1974. Putanga hiko na Nguyễn Quang Trung me Lê Văn Ðặng, Pipiri 2001. (Tạp chí Hán Nôm, Hố 4 (77) 2006; Tr.3-21)

NOTES:
** Ko te taitara o nga waahanga, nga tuhinga toa me nga whakaahua sepia kua whakaatuhia e Ban Tu Thư - tiwhaivietnamhoc.com
◊ Puna: Whare Wananga o nga rangahau Sino-Nom.

BAN TU THƯ
03 / 2020